Maatschappelijke zorgplicht voor ondernemingen

10 Redenen waarom dat geen vraag meer zou moeten zijn

Afscheidsrede Prof. Dr.  Leen Paape | december 2022

Het duurt té lang voor ondernemingen welzijn boven winst gaan stellen. Daarom moet een maatschappelijke zorgplicht in de wet verankerd worden. Dat zegt Leen Paape in zijn afscheidsrede als hoogleraar Corporate Governance bij Nyenrode. “Als je om je heen kijkt, zie je dat in Nederland de samenleving aan veel kanten vastloopt”, aldus Paape. Energie, klimaat, zorg, onderwijs, de Belastingdienst, stikstof, pfas, migratie. En dan komt daar nog de oorlog in Oekraïne bij. Hij ziet dat er fundamentele veranderingen nodig zijn.

Afscheidsrede Leen Paape.

“Nyenrode is in 1946 opgericht om het land te helpen opbouwen. Die mooie missie hebben we als samenleving goed gerealiseerd. Maar ergens zijn we zo zelfvoldaan van het pad afgeraakt dat er nu heel veel is vastgelopen”, zegt Paape.“Wat ik zou willen zien, is dat bedrijven hun maatschappelijke verantwoordelijkheid méér gaan nemen. Ondernemingen krijgen hun license to operate van ons als maatschappij. In mijn ogen hebben ze daarom een maatschappelijke zorgplicht: zorgen voor maatschappelijk welzijn op de lange termijn. En daarbij rekening houden met ieders belangen. En als je dat echt goed wilt doen, kijk je 7 generaties vooruit.”

We hebben nieuwe doelen nodig

“Sinds de Tweede Wereldoorlog staan groei en winst centraal in ons denken. Nu we zien dat er zo veel vastloopt, is het tijd om opnieuw te kijken naar onze doelen. Want die bepalen wat we doen. Zo lang het doel uitsluitend winst maken is, komen de bestrijding van de klimaatcrisis en het tegengaan van polarisatie in de samenleving minder goed van de grond. Dit gesprek moeten we dus wel met elkaar aangaan! Als samenleving zullen we niet meer uitsluitend moeten streven naar welvaart in materiële zin, maar juist ook naar welzijn. Dat is ingewikkeld. Maar ook nodig!”

Paape noemt 10 redenen voor de zorgplicht:

De veranderende opvattingen over de wet geven richting (wat mij betreft).

2. Daar komen dan nog codes, (internationale) regelgeving en akkoorden bij.

3. Values en principes van uw eigen onderneming spreken al voor zich, nietwaar?

4. Stakeholders hebben er niet alleen recht op, ze vragen er ook om.

5. De theorie wijst u – inmiddels – ook in de goede richting.

6. Institutionele beleggers verlangen het van u.

7. Gerechtelijke uitspraken onderstrepen het belang ook nog eens.

8. De filosofen en de ethiek verlichten uw pad.

9. Spirituele en religieuze overwegingen geven u wellicht nog het op één na laatste zetje.

10. Last but not least, u heeft vast dierbaren die u een betere wereld gunt, toch?

“Voor wie schreef ik deze afscheidsrede eigenlijk? In het begin zei ik dat het voor ondernemers bedoeld was. Mijn conclusie nu is dat ik het vooral schrijf voor de politiek. Maar ja die politiek, dat zijn wij allen. We moeten dus ook nu in gezamenlijkheid de trom slaan en zorgen dat de politiek beweegt. Die trom heb ik dan nu geslagen door langs 10 overwegingen redenen aan te voeren waarom die maatschappelijke zorgplicht een onvermijdelijkheid is en dus ook geen vraag meer zou mogen zijn.”

Leen Paape, Nyenrode, 8 december 2022

Samenvatting en conclusie

[citaat]

De huidig economische ordening en het overheersende paradigma, ruim 50 jaar geleden gemunt door Milton Friedman, dat efficiëntie en winst de norm dienen te zijn, is aan herijking toe. Het heeft ons zeker economische voorspoed gebracht, maar de bijwerkingen van het paradigma beginnen ons teveel pijn te doen. We zien allerlei maatschappelijke ontwikkelingen die reden tot zorg geven. Ongelijkheid, milieubelasting, klimaatverandering, te grote macht voor ondernemingen, de lijst is lang en nee, niet alles is de schuld van Friedman. Hij zei er immers achteraan dat ondernemin- gen het wel netjes en binnen de wet moesten doen, ook al moest u zelf uw geweten en normen en waarden thuislaten.

Er is dus alle reden om te zoeken naar manieren waarop ondernemin- gen bij kunnen dragen aan de oplossing van de problemen. Enerzijds zijn ze – grotendeels – door hen veroorzaakt en anderzijds is de kracht van ondernemingen nodig om oplossingen te kunnen vinden. Hoe sporen we dan bedrijven aan het goede te doen en geen schade meer te berokke- nen? Als dat laatste toch gebeurt, soms is dat onvermijdelijk, dan moet er betaald worden voor herstel. Voorkomen is uiteraard beter dan genezen en daarom pleit ik in deze afscheidsrede om ondernemingen een maatschappelijke zorgplicht op te leggen. Een zorgplicht die al langer wordt bepleit, maar nog immer niet in een wettelijk kader is geplaatst. Het verzet is hevig, zowel van de zijde van de ondernemingen zelf als van juristen en sommige academici. Aan de andere kant staan burgers, ngo’s, andere juristen, andere academici en de maatschappij. De politiek is de stakeholder die het moet oplossen uiteraard, zij zijn de wetgevende macht. Beter ware het om geen wetgeving nodig te hebben, maar daarmee bieden we onwelwillenden een uitweg om door te gaan met verkeerde handelingen. Voor welwillenden is daarmee een level playing field gecreëerd en zijn de spelregels duidelijk. Bovendien was het voor hen toch al geen issue.

De meest opgetekende bezwaren tegen zo’n maatschappelijke zorgplicht concentreren zich op het feit dat het een open norm is en dat het daarmee zo moeilijk wordt om te ondernemen. Sterker nog, het zou ondernemen ontmoedigen omdat het leidt tot aansprakelijkheidsrisico’s. Het is allemaal apekool, een ander woord past niet. We leven al bijna 100 jaar – sinds 1928 om precies te zijn – met open normen als redelijkheid en billijkheid en dat tot zeer grote tevredenheid van nagenoeg iedereen. Met enige wil kan ik zelfs die twee open normen ook als handvat gebruiken om die zorgplicht er onder te laten vallen, maar dan heb ik de rechter nodig om dat via jurisprudentie voor elkaar te krijgen. Het duurt me te lang en het is te ongewis, dus kom op met die aanpassing van de wet. De tekst is u al aangereikt door Jaap Winter.

Voor wie schreef ik deze afscheidsrede eigenlijk? In het begin zei ik dat het voor ondernemers bedoeld was. Mijn conclusie nu is dat ik het vooral schrijf voor de politiek. Maar ja die politiek, dat zijn wij allen. We moeten dus ook nu in gezamenlijkheid de trom slaan en zorgen dat de politiek beweegt. Die trom heb ik dan nu geslagen door langs 10 overwegingen redenen aan te voeren waarom die maatschappelijke zorgplicht een onvermijdelijkheid is en dus ook geen vraag meer zou mogen zijn. Ik weet het, nog meer redenen en feiten aandragen is meestal niet de manier om een discussie te winnen; de loopgraven worden er meestal dieper van en de weerstand groter. Ik hoop alleen dat er voor ieder wat wils in mijn verhaal zit, dat eenieder van u de mogelijkheid biedt die argumenten er uit te halen die u passen. Ja, ik lijd aan de confirmation bias, dus ik zocht alleen materiaal waarmee ik mijn pleidooi kon aanvullen. Nee, ze zijn niet evenwichtig en het zijn ook geen 10 geboden.

Ik hoop dat de hier aangedragen ideeën uit de wet, de ethiek, de filosofie, religie en spiritualiteit, de oproepen van stakeholders, de bijgestelde theorie, de waarden en normen die uw onderneming zelf voert, de codes en regelgeving die er al zijn, de rechterlijke uitspraken en tot slot vooral uw eigen moraal en geweten een amalgaan opleveren dat leidt tot een stevig fundament en wij daarmee allen in koor gaan roepen om zo’n maatschap- pelijke zorgplicht. Vergt dat moed? Misschien, maar vooral het besef dat er veel te winnen – of te verliezen – is en de generaties na ons niet terug zullen kijken op hun voorouders met een van angst vervulde blik over de puinhopen die wij hen hebben nagelaten. Ja, daarmee is mijn afscheidsrede toch vooral een appèl op uw geweten en hopelijk ook op uw rede. Laat uw rechterhersenhelft en uw hart spreken, we zijn allemaal verbonden met elkaar en samen staan we sterk. ‘Leave no one behind’ zegt mijn legeropleiding dan. Iedereen telt en iedereen doet ertoe, dat geldt ook voor natuur en dier. Zoals iemand zei: ‘de aarde redt zich wel, maar de mensheid wellicht niet’. Dat kan toch niet de bedoeling zijn. We kunnen – en moeten ook – zoveel beter.

Post Scriptum

Als geïnteresseerde in complexiteitstheorie kan ik nog enkele voordelen aangeven van het opnemen van een maatschappelijke zorgplicht voor ondernemingen. Allereerst kunnen we door deze open norm een groot aantal detailregels schrappen. Deze open norm is dan de kapstok waar veel gedetailleerde wet- en regelgeving aan kan worden opgehangen en dus ook kan worden geschrapt. Dan kunnen we eindelijk doen wat zo vaak door regeringen met de mond wordt beleden, maar zelden of nooit gerealiseerd: minder regeldruk.

In de tweede plaats wordt de complexiteit van ons leven verminderd; meer regels is immers niet de oplossing maar het probleem. Meer regels spant het paard achter de wagen en we kun- nen hiermee het paard voor de wagen zetten. Ten derde maken we door het opnemen van die maatschappelijke zorgplicht in de wet het middel ook een doel. De complexiteitstheorie zegt dat het doel het gedrag van het systeem bepaalt. Dat is dan meer dan mooi meegenomen want dan gaan ondernemingen het gedrag vertonen wat we willen, namelijk meer zorg voor het maatschappelijk welzijn van ons allen.

Tot slot, het lijkt een kleine ingreep, het zijn immers maar een paar woorden, maar de theorie leert ook dat kleine veranderingen in het begin kunnen leiden tot grote veranderingen aan het eind. Dat laatste is nodig en dan is een schijnbaar kleine verandering in potentie enorm effectief in het realiseren van die samenleving die ons allen dient en waarin het goed toeven is voor ons allen, ook voor generaties die na ons komen. Hoe mooi is dat. [einde citaat]

Bibliografie

Paape, L. (2020). Maatschappelijke zorgplicht voor ondernemingen: 10 Redenen waarom dat geen vraag meer zou moeten zijn [afscheidsrede]. Nyenrode Business Universiteit.