Bestuurlijk Balanceren met risico’s en verantwoordelijkheden

Handreiking als onderdeel toolbox proportionele bestuurlijke omgang

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties | januari 2015

Deze handreiking vat alle inzichten en aanbevelingen samen die programma Risico’s en verantwoordelijkheden verzameld en ontwikkeld heeft voor toepassing bij bestuurlijke dilemma’s rond risico’s en incidenten.

Verantwoord omgaan met risico’s door bestuurders

Er komen steeds meer maatregelen om de samenleving te beschermen tegen risico’s. Denk aan de Mexicaanse griep of de veiligheid in tunnels. Door deze bezorgdheid over de veiligheid kan de overheid ‘overreageren’ en dure maatregelen nemen die nauwelijks meer veiligheid geven. De Rijksoverheid heeft een handreiking ontwikkeld voor hoe bestuurders kunnen omgaan met risico’s.

Bewustmaken van risico-regelreflex

Het overreageren op risico’s wordt risico-regelreflex genoemd. Dit kan onder andere leiden tot dure maatregelen die nauwelijks effect hebben. Ze kunnen bovendien onbedoelde bijwerkingen hebben, zoals het beperken van de keuzevrijheid. Maatregelen kunnen zijn: nieuwe regelgeving, hogere normen, meer toezicht of extra voorzieningen. Bestuurders die zich bewust zijn van de risico-regelreflex kunnen daar beter mee omgaan. Bewustwording bij bestuurders is daarom belangrijk.

Doordacht handelen bij risico’s

Burgers kunnen goed omgaan met risico’s als zij goed en volledig geïnformeerd worden. Zij verwachten van bestuurders dat deze goed doordacht handelen. 

De handelingsperspectieven voor bestuurders staan in de handreiking. In de samenvatting is de koers uitgelegd: [citaat]

Bestuurders vinden het omgaan met risico’s en incidenten steeds ingewikkelder. Daar zijn goede redenen voor. Zo ervaren bestuurders dat de samenleving enerzijds steeds minder normering vanuit de overheid wenst terwijl zij anderzijds steeds meer garanties op veiligheid verwacht.

Deze bestuurlijke handreiking gaat in op het bonte palet aan krachten die een goede bestuurlijke omgang met risico’s en incidenten bemoeilijken. De handreiking geeft twee kerninzichten en drie daarop gebaseerde handelingsperspectieven die bestuurders kunnen toepassen bij het omgaan met vrijwillige en onvrijwillige risico’s en met incidenten.

De beide kerninzichten zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek dat mede door het programma Risico’s en verantwoordelijkheden is uitgevoerd. De handelingsperspectieven zijn in lijn met de bevindingen van verschillende rijksadviesorganen en geïnspireerd op de ervaringen die bestuurders en topambtenaren in de praktijk hebben opgedaan.

Het eerste kerninzicht is dat redelijke bestuurlijke besluitvorming over risicobeleid en de omgang met incidenten wordt gehinderd door de risico-regelreflex. Deze reflex om te snel te besluiten tot extra veiligheidsmaatregelen wordt aangejaagd door verschillende krachten. Bestuurders die zich daarvan bewust zijn, kunnen beter met de reflex omgaan.

Het tweede kerninzicht is dat meeste burgers risicorealisten zijn mits zij adequaat en volledig worden geïnformeerd over risico’s. Zij kunnen in meerderheid risico’s goed in perspectief zien en verwachten dat bestuurders rationeel handelen op basis van het algemeen maatschappelijk belang, ook na incidenten.

De handelingsperspectieven zijn gebaseerd op deze twee kerninzichten.

Handelingsperspectief omgaan met vrijwillige risico’s: Zelfredzame burgers kunnen de ruimte krijgen om over het aangaan van vrijwillige risico’s te besluiten. Keuzevrijheid betekent echter ook een bijbehorende eigen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van die keuze. Een belangrijke rol voor de overheid is het zekerstellen dat mensen werkelijk bewust en vrijwillig kiezen, dat wil zeggen dat zij bijvoorbeeld adequaat zijn geïnformeerd.

Handelingsperspectief omgaan met onvrijwillige risico’s: In de planfase voor het ‘opleggen’ van een onvrijwillig risico verdient het aanbeveling om burgers vanaf het eerste begin te betrekken bij de risicobeleidsvorming. Hierbij is dan wel als spelregel belangrijk dat het voor alle betrokkenen duidelijk is dat er besloten zal worden op basis van het algemeen belang. Daarom moeten de in het beleidsproces participerende burgers ook worden uitgenodigd om de zaak te bekijken vanuit het algemeen belang. Daarvoor is een transparante maatschappelijke kosten-en-baten analyse (mkba) noodzakelijk waarbij ook andere waarden dan alleen veiligheid expliciet benoemd worden. Essentieel onderdeel van de risicobeleidsvorming is een discussie over het waarom en over mogelijke vormen van compensatie.

De wereld kent verder veel bestaande onvrijwillige risico’s. Het is belangrijk om transparant te zijn over aard en omvang van die risico’s en over de grenzen aan incidentbeheersing door de overheid. Daarnaast is het raadzaam om burgers voor te lichten over wat zij zelf kunnen doen als het gaat om deze onvrijwillige risico’s zonder de illusie te hebben dat iedereen dit advies zal opvolgen.

Handelingsperspectief omgaan met incidenten: De eerste reactie vanuit bestuurders moet er altijd op gericht zijn om het incident te bestrijden; het ‘blussen van de brand’ en het bieden van hulp en ondersteuning aan slachtoffers. Daarna verdient het aanbeveling dat de overheid compassie toont en goed ongevalsonderzoek verricht dat niet alleen de oorzaak van het incident naar voren brengt maar het incident ook in het perspectief van andere risico’s zet. Na incidenten is proportionaliteit bij het nemen van mogelijke maatregelen van belang, waarbij zowel materiële als immateriële kosten en baten een rol spelen. Daarom is het behulpzaam om verbetermogelijkheden apart te onderzoeken, los van het onderzoek naar oorzaken en omstandigheden van het incident. Van belang is te beseffen dat burgers als bestuurder zelf geen overhaaste maatregelen zouden nemen omdat zij begrijpen dat incidenten onvermijdelijk zijn, en niet perse wijzen op systeem-falen. [einde citaat]

Betrokken ministeries

Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft bij het ontwikkelen van de handreiking samengewerkt met de ministeries van Justitie en Veiligheid (JenV), Infrastructuur en Waterstaat (IenW), Economische Zaken (EZ), Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW).

Bibliografie

• • Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2015) Handreiking Bestuurlijk Balanceren met risico’s en verantwoordelijkheden: Onderdeel van de toolbox voor proportionele bestuurlijke omgang met risico’s en verantwoordelijkheden. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
  • Bron: website is https://risicoregelreflex.nl . Deze website bevat ook een video rondom het thema met bekende bestuurders aan het woord.
  • Op 22 januari 2015 organiseerde het programma Risico’s en verantwoordelijkheden de conferentie En plein public! Besturen met risico’s. Op deze conferentie, die de afronding van het programma R&V markeerde, stonden bestuurlijke dilemma’s rond risico’s en incidenten centraal. Naar aanleiding van het congres is een PM special verschenen met resultaten van gevoerde discussie. De special verwoordt een rijk palet aan gevoelens en gedachten. Het brengt de discussie dichtbij de dagdagelijkse praktijk van besturen en managen.
  • Public Mission (2015) Special Besturen met risico’s: Proportioneel handelen in risicovolle situaties. Den Haag: SDU. https://open.overheid.nl/documenten/ronl-b50f7ea699a71f8f0535f3e504a7aa83cf080980/pdf