De risicoregelreflex ontleed

Analyse van krachten en tegenkrachten aan de hand van 23 casus

Igno Pröpper, Remco Smulders en Bart Litjens | december 2014

Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kader van het programma Risico’s en Verantwoordelijkheden.

Reageren overheidsinstanties ondoordacht en te krachtig op incidenten of risico’s? Deze vraag leeft bij Kamerleden, bestuurders en ambtenaren. Het gaat hierbij om het goed inschatten van risico’s en voldoende tijd nemen en krijgen om interventies af te wegen. Minstens zo interessant is de vraag of een risico de verantwoordelijkheid van de overheid is. Schieten we meteen in de reflex dat de overheid het moet oplossen of kan de samenleving dat ook gewoon zelf?

Voor het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties was dit een aanleiding om het programma Risico’s en Verantwoordelijkheden op te starten. Centraal begrip in het programma is de ‘risicoregelreflex’, waarvoor we in dit onderzoek de volgende definitie hanteren: ‘De bestuurlijke neiging om risico’s en incidenten onmiddellijk af te wenden door – beperkt afgewogen – overheidsinterventie, met als mogelijk gevolg negatieve resultaten en een overreactie’.

De opdracht luidt: Voer een systematische analyse uit naar casus om uitspraken te doen over krachten en tegenkrachten die maken dat in de ene situatie wél overreactie plaatsvindt en in de andere situatie niet.

Achterliggende gedachte is dat hiermee een praktisch handelingsrepertoire voor bestuurders en ambtenaren gebouwd kan worden voor het afwenden van de risicoregelreflex.

Conclusies

Het verschil tussen situaties met en zonder overreactie wordt vooral bepaald door de volgende factoren:

• • De omvang en sterkte van de maatschappelijke druk op overheidsinterventie: bijvoorbeeld een sterke lobby voor overheidsinterventie en een samenleving die niet zelf om kan gaan met het risico.
  • Gevoeligheid van de gezagsdrager: overreactie is waarschijnlijker als een gezagsdrager bijvoorbeeld premature toezeggingen doet of niet de vaardigheden in huis heeft om de roep om interventie terug te leiden naar de samenleving.
  • De waarborgen voor een zorgvuldig besluitvormingsproces: bijvoorbeeld rust enruimte voor de besluitvorming of een cultuur waarin risico’s en fouten meer geaccepteerd worden.

Verrassend is ook dat twee in de literatuur veel genoemde verklaringen niet of minder bepalend zijn. Het gaat om de omvang van het risico en de media-aandacht. Uit onze analyse blijkt niet dat bij een groter risico of bij meer media-aandacht de reflex ook eerder optreedt.

Download De risicoregelreflex ontleed

Lees ook: Risico-regelreflex.